MŁODY TEATR A KULTURA ALTERNATYWNA
Młody teatr, podobnie jak projekty i działania alternatywne, wyrósł z szerokiego nurtu krytyki kultury współczesnej, która osiągnęła szczególne nasilenie w latach sześćdziesiątych — dekadzie ruchów kontestacyjnych. Kultura alternatywna, będąca kontynuacją i zarazem efektem doświadczeń społecznych tych ruchów, stanowiła jedno z najważniejszych źródeł inspiracji teatru. Jednakże teatr ten, przejmując główne wątki krytyki, nie utożsamiał się całkowicie z ideologią społeczności alternatywnych. Ciążyły ku niej jedynie nieliczne zespoły, porzucające teatr na rzecz działalności, z braku lepszej nazwy, określanej jako „parateatralna”. Przedstawienie głównych założeń kultury alternatywnej i jej realizacji w Polsce jest więc niezbędnym tłem dla analizy zjawiska, jakim był studencki i młody teatr lat siedemdziesiątych. Dopiero na tym tle wyraźna staje się jego ideowa bliskość, a zarazem odrębność wobec poszukiwań możliwości naprawy świata prowadzonych przez różne, głównie artystyczne, grupy alternatywne.
OD KONTESTACJI DO KULTURY ALTERNATYWNEJ
Określenia: „społeczności alternatywne”, „kultura alternatywna” lub „alternatywny styl życia”, pojawiły się w okresie burzliwego rozwoju kontrkultury. Świadomość konieczności zmiany świata przez odbudowę samego siebie i najbliższego otoczenia była stale obecna w manifestacjach ideologicznych młodzieży lat sześćdziesiątych we wszystkich niemal krajach. To właśnie różniło je od manifestacji innych ruchów rewolucyjnych dążących przede wszystkim do przemian makrostruk- turalnych, zniesienia dotychczasowych układów władzy itp. Ruch „nowej lewicy”, nawet w okresie największego politycznego rozpędu i wiary w możliwość głębszych reform ustrojowych, realizował hasło zmiany własnej codzienności już teraz, wewnątrz zanegowanego systemu. Hasło to stawało się coraz bardziej popularne w miarę załamywania się ruchu, gdy było już oczywiste, że jako ruch polityczny poniósł on klęskę.
FALA PROCESÓW
W tym właśnie czasie narastała fala pomysłów „alternatywnych”. Przejście od kontrkultury do społeczeństwa alternatywnego nie oznaczało jednak zmiany zasadniczych idei i głównych wartości ruchu, lecz przesunięcie akcentów — od wyrażania sprzeciwu i atakowania przeciwnika bulwersującymi manifestacjami zewnętrznymi, do realizowania własnych pomysłów, własnych stylów życia, już teraz, obok istniejącego systemu czy też wewnątrz niego. To przejście od destrukcji do pozytywnego działania było wyrazem nadziei, iż alternatywne organizacje wciskając się we wszystkie „szczeliny” panującej organizacji życia społecznego doprowadzą do rozsadzenia całego systemu.
DOKONANA ZMIANA
Zmiana dokona się nie przez rewolucję ani też w drodze reformy, lecz przez „dyssolucję”, rozpad od wewnątrz, wykruszanie się starych instytucji pod wpływem wielu drobnych działań następujących w długim czasie. Ilustracją tych poglądów może być wypowiedź N. Sundersa, twórcy centrum informacji Społeczeństwa Alternatywnego w Anglii, działającego od roku 1969 do końca lat siedemdziesiątych: „Byłbym źle zrozumiany, gdyby ktoś sądził, że walczę o «alternatywny styl życia» lub próbuję przekonać «ludzi sztywnych», by porzucili swoje obyczaje i przejęli w to miejsce styl życia «hip». Naprawa odnosi się do mnie i to pozwala mi mówić o mojej własnej filozofii życiowej. […] Nie wierzę jednak, że ludzie mogą być przekonani o zmianie samych siebie, zmianie, która byłaby istotnie głęboka nie będąc jednocześnie wspólną przemianą, obejmującą także innych, bliskich ludzi.”
PODOBNE POGLĄDY
Podobne poglądy występowały już wcześniej, charakteryzuje je wypowiedź jednego z bohaterów kontestacji G. D. Harrisa: „Wspólnota jest realizacją polityczności we własnym życiu, wzrost tego rodzaju polityczności generuje cały szereg procesów społecznych, które się z istnieniem wspólnoty wiążą. Gdy społeczność zostaje zorganizowana, procesy te zostają uruchomione, a rozwój społeczności staje się alternatywą dla państwa.” Społeczności alternatywne powstające w latach siedemdziesiątych mieściły się w pewnych ramach światopoglądowych, dostatecznie wyraźnie zakreślonych, by ich uczestnicy mogli się wzajemnie rozpoznać. „Ramy” te tworzy zespół następujących przekonań:Świadomość przynależności do wspólnoty ponadnarodowej ustanowionej przez sam fakt bycia mieszkańcem Ziemi. Stąd bezwzględny pacyfizm i raczej małe zainteresowanie problematyką narodowościową.
POCZUCIE JEDNOŚCI
Poczucie jedności ze światem przyrody, zmieniające podstawowe relacje między ludźmi i naturą. Zamiast opanowywania, ujarzmiania przyrody uznanego za triumf człowieka nad materią, podejmuje się próbę podporządkowania się jej rytmom.Rewaloryzacja poznania pozaracjonalnego, co nie oznacza, iż rozum jako narzędzie został całkowicie odrzucony. Jednak intuicję i doświadczenie pozazmysłowe uznano za narzędzia równorzędne. Skłonności do kontemplacji i mistycyzmu są w społecznościach alternatywnych wyraźnie obecne. Zakwestionowanie posiadania jako wartości, pojęte szerzej i inaczej niż postulat zniesienia własności prywatnej. Jest to sprzeciw wobec reifikacji, określania się przez rzeczy, podporządkowania obowiązującym standardom konsumpcyjnym, wobec seryjności, anonimowości świata przedmiotów. Stąd próba rekonstrukcji najbliższego otoczenia lub często programowe ubóstwo.
MOŻLIWA SAMOREALIZACJA
Zanegowanym wartościom posiadania i konsumpcji rzeczy przeciwstawia się wartości egzystencjalne. Taką naczelną wartością jest rozwój własnych możliwości twórczych. Owa kreatywność obejmować powinna nie tylko obszar kultury, lecz wszystkie dziedziny życia. Polem kreacji są także kontakty między ludźmi. Samorealizacja jest możliwa jedynie w obrębie wspólnoty. Jej warunkiem koniecznym jest więc odzyskanie utraconych więzi społecznych. Jednak powrót do form współżycia, które zaspokajały w przeszłości potrzebę integracji, jak również ulepszanie form aktualnych, nie zawsze prowadzi do tego celu. Stąd eksperymenty w zakresie stylu życia, zakwestionowanie podstawowych ról społecznych: rodziców, dzieci, współmałżonków, kobiety, mężczyzny. Doświadczenie siebie samego w związku z innymi oraz poszukiwanie nowych wzorów zachowania i ekspresji rozszerzających pole kontaktów między ludźmi stanowi jeden z najważniejszych elementów samoświadomości tego ruchu.
WYMIENIONE TREŚCI
Wymienione treści światopoglądowe są wzajemnie powiązane, stanowią całośc, w której obrębie tworzyły się programy artystyczne i społeczne kultury alternatywnej. Jedne grupy koncentrowały czynności codzienne wokół kreacji artystycznej, inne uprawiały ziemię poszukując bezpośredniego kontaktu z naturą, inne jeszcze probowały odkrywać nowe wymiary rzeczywistości w medytacji lub za pomocą narkotyków. Mimo tych różnic stylów życia ich cechą charakterystyczną było to, że nie wykraczały ani w swych działaniach praktycznych, ani przekazach werbalnych poza krąg przekonań i wartości zarysowanych powyżej. Przedstawiam tu przede wszystkim te elementy kultury alternatywnej i te rodzaje grup alternatywnych, które wywarły istotny wpływ na poglądy twórców młodego teatru.
TWÓRCA- SPOŁECZEŃSTWO
Relacje twórca—społeczeństwo zapośredniczone przez kulturę analizuje się zwykle biorąc za punkt wyjścia „powinności” twórcy wobec społeczeństwa, narodu, ludzkości, jego „dziejową misję” rozumianą tak lub inaczej, zależnie od sytuacji historycznej i politycznej. Albo przeciwnie — badając warunki zewnętrzne twórczości, ustalając, co społeczeństwo „powinno zapewnić twórcom, aby mogli rozwijać się najpełniej. W rozważaniach takich zawarte jest rozumienie twórczości jako aktywności wyjątkowej, zarezerwowanej dla ludzi wybitnych, obdarzonych specjalnymi zdolnościami — artystów, uczonych, wynalazców. Jest to sposób traktowania twórczości występujący najczęściej, zarówno w badaniach nad kulturą, jak i w myśleniu potocznym.
INNA ROLA TWÓRCÓW
Zupełnie inną rolę twórcom w życiu społeczeństwa, a twórczości w życiu pojedynczych ludzi, wyznaczają koncepcje i próby realizacji kultury alternatywnej. Kultura ta dostarcza wielu przykładów realizacji życia twórczego. Przeciwstawia się podporządkowaniu jednostki zarówno rygorom narzucanym przez akceptację zasady produktywności, efektywności, jak i złudnym urokom wartości konsumpcyjnych. Koncepcje te, upowszechniane przez ruchy młodzieżowe lat sześćdziesiątych, nie są przecież niczym nowym, powracają ciągle w różnych sformułowaniach w filozofii człowieka, w myśli społecznej XIX i XX wieku, uzyskują pełny kształt w filozofii Marksa i jego kontynuatorów. Jednak pojęcie „życia twórczego” i „twórczości wewnątrz kultury alternatywnej ma nieco inne, szersze znaczenie.